وسایل قالی بافی

وسایل قالی بافی

وسایل قالی بافی را در نوشته ذیل معرفی و توضیح می دهیم. با توجه به اینکه جناب آقای استاد تورج ژوله در کتاب پژوهشی در فرش ایران ، توضیحات بسیار مفصل و مطلوبی آورده اند. ترجیح دادیم ، از مطالب ایشان استفاده کنیم. کل نوشته ذیل انعکاس دقیق مطالب کتاب مذکور می باشد. همچنین از استاد عالی قدر کمال تشکر را داریم. امیدواریم مطالب ذیل شما را در بافت قالی های مرغوب و با کیفیت یاری رسان باشد. توجه داشته باشید ، چناچه می خواهید در مورد دار قالی بافی بیشتر بدانید ، در منوی اصلی آموزش را کلیک کنید.

به جرأت می توان گفت وسایل مورد استفاده در قالیبافی نه از صدها سال قبل ، که از چند هزار سال پیش تا به امروز تغییر خاصی نیافته اند و احتمالا تغییرات بوجود آمده در جهت تسهیل عملیات بافت و افزایش کارایی ابزارها برای نیل به این هدف بوده است. این ثبات و عدم دگرگونی حتی در دارهای قالیبافی نیز وجود دارد. در ادامه با توجه به رایج ترین ابزارهای قالی بافی به معرفی آنها پرداخته  ، ویژگی های آنها را تشریح می کنیم.

1.چاقوی قالی بافی 

چاقوی قالی بافی در اصل وسیله ای است برای بریدن امتداد نخ های خامه قالی بافی در هنگام گره زدن. اما با توجه به اینکه نوع گره زدن در مناطق قالی بافی ایران به دو صورت انجام می گیرد ، تغییراتی هر چند جزئی در شکل و ظاهر چاقوی قالی بافی وجود دارد تا عمل گره زدن مطابق با نوع بافت راحت تر انجام پذیرد. 

کاردک. این وسیله در واقع همان چاقوی معمولی است و اغلب در مناطقی که از گره فارسی استفاده می نمایند کاربرد دارد. هر کاردک از دو قسمت تشکیل گردیده است : 

الف : تیغه فلزی. ب : دسته چوبی. 

در برخی موارد یک نوک تیز کوچک نیز در سر تیغه فلزی قرار دارد که در برخی موارد مانند بیرون کشیدن گره های غلط ، در آوردن پود های بریده شده یا خراب و … مورد استفاده قرار می گیرد. تیغه کاردک از آلیاژهای آهن ساخته می شود و هر گاه کند گردد قابل تیز شدن می باشد. دسته کاردک نیز معمولا با چوب ساخته  می شود. 

کاردک با این شکل و فرم در بسیاری از مناطق قالی بافی مورد استفاده قرار می گیرد. اما ممکن است برخی بافندگان تغییراتی در شکل و ظاهر آن بوجود آورند که در هر حال قابلیت و کارآیی همگی آنها یکسان است. بعنوان مثال در مناطق شرقی کشور نوع خاصی کاردک مورد استفاده قرار می گیرد که تیغه آن کاملا منحنی است و لبه بیرونی تیغه تیز می باشد. اندازه این نوع کاردک کمی بزرگتر از سایز کاردک هاست و به آن پاکی گفته می شود. 

نوع دیگری کاردک در مناطق شرقی تر ایران و افغانستان و همچنین در مناطق ترکمن نشین رایج است که شبیه پاکی است اما نوک آن کاملا تیز می باشد. نوع کارایی و اساس آن بر مبنای همان کاردک های معمولی می باشد. 

ممکن است انواع دیگری از کاردک در برخی از مناطق وجود داشته باشد که ما از وجود آن بی خبر باشیم. اما بدون تردید نحوه استفاده و ساختمان آن نمی تواند تغییر چندانی با سایر کاردک ها داشته باشد. در برخی مناطق نیز بافندگان از همان چاقو یا کاردها معمولی و خانگی اغلب دارای دسته های پلاستیکی می باشند که تاثیری در شیوه ی کاربرد ندارد. ( نگارنده : استفاده از پلاستیک در دراز مدت ، و به عنوان ابزار کار می تواند مشکلاتی را برای پوست و سلامتی بوجود آورد ، و به صورت معمول تیز کردن چاقو های خانگی کمی سخت و شاید غیر ممکن باشد)

انواع کاردک

قلاب قالی بافی

قلاب نوع دیگری از چاقوهای قالیبافی است با این تفاوت که در انتهای تیغه آن یک قلاب کوچک قرار دارد. کاربرد قلاب قالی بافی عمدتاً در مناطق ترکی باف است که گره قالی بافی نیز از نوع ترکی می باشد. از آنجایی که در گره ترکی خامه قالی بافی بدور هر تار زیر و رو می چرخد ، نوک قلاب در این چاقوها را برای جلوگیری از تماس بیشتر دست با چله ها و تسهیل و سرعت در عمل چرخیدن خامه به دور تارهای زیر و رو ، به وجود آورده اند.

هر قلاب از دو قسمت تشکیل شده : 

الف : تیغه و قلاب  ب : دسته فلزی

تفاوت دیگر قلاب و کاردک در آن است که در همه قلابها دسته و تیغه متصل به هم و یکسره می باشند. لذا تمام بدنه قلاب از ابتدای دسته تا انتهای نوک آن از آلیاژ آهن می باشد. تیغه قلاب نیز در صورت کند شدن قاب تیز کردن است. در رجشمارهای مختلف که ضخامت نخ چله ها و خامه قالیبافی تغییر می یابد ، اندازه قلاب ها بویژه ظرافت نوک قلاب ها نیز تغییر یافته ، به تناسب کوچک و ظریف تر یا بزرگ و کلفت تر می گردد.

چاقوی بافت قالی از نوع قلاب

2.دفتین ( دفه ، کرکیت ، کلوزار ، دستوک )

دفتین وسیله ای است که برای کوبیدن گره های فرش پس از بافتن یک رج ، و نیز خواباندن پودهای ضخیم و نازک قالی مورد استفاده واقع می شود. هر دفتین دارای دو قسمت است.

الف : دسته  ب : تیغه های فلزی (تسمه های نازک فلزی)

برخی از دفتین ها بطور کامل از آلیاژ آهن ساخته می شوند به عبارت دیگر دسته و تیغه به طور کامل و یکسره فلزی است. در حال حاضر تمامی دفتین هایی که در مناطق شهری باف آذربایجان تحت عنوان (دفتین ترکی) به کار می روند از این نوع هستند. اما گروه دیگری که به دفتین های فارسی معروفند عمدتاً از دو قسمت ساخته شده اند. یک قسمت تیغۀ دفیتن (تسمه های فلزی نازک) که تماماً فلزی است و بخش دیگر دستۀ دفتین که اغلب چوبیست. اما در برخی از مناطق دیده شده که این نوع از دفتین های فارسی نیز تماماً از فلز ساخته شده اند. 

در گذشته های دور از دفتین های چوبی نیز در بافت فرش استفاده می شده اما گفته می شود کاربرد اختصاصی این نوع دفتین های چوبی اغلب در بافت گلیم بوده نه در قالی.

برخی بر این عقیده اند که بزرگی و کوچکی ، سنگینی یا سبکی و کلاً حجم هر دفتین به ظرافت و رجشمار فرش بستگی دارد. به عبارتی دفتین های بزرگ و سنگین برای فرش های درشت بافت و دفتین های سبک و کوچک برای بافت فرش های ریزبافت به کار می روند. اما این عقیده کاملاً اشتباه می باشد.

انواع دفتین تمام فلزی

زیرا همه این عوامل بجز سنت قالی بافی در هر منطقه به عوامل دیگر بستگی ندارد. مثال بارز این امر دفتین های مورد استفاده در اصفهان و تبریز است. هر دو منطقه مذکور از مناطق تولید کنندۀ فرش های ریزبافت می باشند که رجشمار فرش های آنها از حداقل پنجاه تا یکصد رج و حتی ریزباف تر متغییر است. اما دفتین های اصفهانی سنگین ترین و حجیم ترین نوع دفتین های مورد استفاده در قالی بافی هستند در حالی که دفتین های تبریزی سبک ترین و ظریف ترین نوع آنها می باشند. 

انواع دفتین دسته چوبی

در واقع آنچه که در دفتین مناطق مختلف متغیر است تعداد تیغه های آن است که این تیغه ها تابع رجشمار هر فرش و متناسب با ویژگی های قالی بافی هر شهر و منطقه می باشد. 

علاوه بر این در هر منطقه متناسب با سنت های همان منطقه فرش های زیر بافت و درشت بافت تولید می شوند که درشت بافی و ریزبافی در هر منطقه با درشت بافی و ریز بافی مناطق دیگر ارتباط ندارد. بعنوان مثال شاید امروز در منطقه قالی بافی اصفهان یک فرش 50 رج از نوع درشت بافت محسوب شود اما این ویژگی در طبقه بندی کلی قالی های کشور و مثلا در مقایسه با فرش ها همدان یا بختیاری ریز بافت به حساب می آید.

دفتین تمام فلزی ساده

در حالیکه در اصفهان فرش 80 یا 90 رج ، فرش ریز بافت تلقی می شود. به این ترتیب در اصفهان دفتین مورد استفاده در رجشمار 50 نسبت به دفتین های مورد استفاده در رجشمارهای 70 ، 80 و یا بیشتر دارای تیغه های کمتری است. اما ویژگی کلی از نظر وزن و یا اندازه تغییر چندانی نمی یابد. همین امر یعنی کاهش تعداد تیغه های دفتین در یک فرش 25 رج محلی همدان که درشت بافت محسوب می گردد با دفتین مورد استفاده در یک فرش 40 رجی همان شهر که ریز بافت محسوب می گردد و دارای تیغه های بیشتری است ، نیز مصداق دارد لیکن فرم و شکل دفتین تغییر خاصی ندارد.

3.قیچی قالی بافی

قیچی قالی بافی ابزاریست برای بریدن و کوتاه کردن سر پرزهای هر گره پس از اتمام بافت یک یا چند رج. به عبارت دیگر کلیه گره های فرش به علت نا یکنواختی که در اثر نامنظم برین سر خامه ها پس از گره زدن بوجود می آید توسط قیچی چیده شده و همه سطح فرش یکسان و هم سطح می شود ، بدون ایجاد موج یا فرو رفتگی و یا برآمدگی. با توجه به اینکه پرز گره ها بیش از حد کوتاه یا بلند نباشد.

یک نوع قیچی قدیمی با قابلیت تنظیم ارتفاع پرز

کلیه قیچی های متداول در قالی بافی در یک طبقه  بندی کلی به دو نوع تقسیم می گردند. 

انواع قیچی قالی بافی

الف : قیچی فارسی که به آن قیچی اصفهانی نیز گفته می شود

این قیچی بر روی هر دو تیغه خود دارای لبه هایی است که ارتفاع لبه ها متناسب با ارتفاع پرزها در رجشمارهای مختلف تغییر می یابد. وجود این تیغه ها کمک می کند تا بافنده تمامی سطح قالی را یکسان و در یک اندازه قیچی کند. در  این نوع قیچی ها معمولاً برای سهولت کار ، بین دسته و تیغه ها اختلاف سطح وجود دارد. یعنی دسته ها بالاتر از تیغه ها قرار می گیرند. معمولا این نوع قیچی در نواحی مرکزی ایران استفاده می شود.

قیچی های بله دار معروف به قیچی اصفهانی

(نگارنده : این ذهنیت که این نوع قیچی مناسب گره فارسی است ، اشتباه می باشد. و یا اینکه این نوع قیچی مناسب بافت رج 50 است نیز اشتباه است. این قیچی برای تمام رجشمارها و همه مناطق قابل استفاده است. فقط باید به ارتفاع تیغه ای که برش را ایجاد می کند دقت داشت. یعنی هنگام خرید باید توجه کنیم ، چه نمره ای از قیچی را خریداری می کنیم. بعنوان مثال برای مناطقی رجشمار 20 می بافند ، نمره قیچی باید M18 باشد. یعنی ارتفاع خاب (پرز) باقی مانده روی قالی 18 میلیمتر باشد. و برای مناطق ریز بافت مانند اصفهان ، نمره قیچی (ارتفاع لبه برش دهنده) باید M12 باشد. نمره قیچی ها از M5 شروع می شود تا M23 وجود دارد. یعنی این قیچی ها می توانند ارتفاع پرز را در کوتاه ترین حالت 5 میلیمتر برش بزنند. و در بلندترین حالت ارتفاع  پرز دو سانتیمتر و سه میلیمتر باشد. با توجه به کیفیت و سرعتی که این نوع قیچی بوجود می آورد توسعه نگارنده این است که از این نوع قیچی استفاده کنید. فقط باید شماره قیچی را با دقت انتخاب کنید. این کار بسیار ساده است. طول پرز فرش بافته شده و تکمیل شده منطقه بافت خود را اندازگیری کنید. و کمی بلندتر از طول پرز نمره قیچی شما خواهد بود. به عنوان مثال اگر طول پرز قالی یک سانتیمتر (10 میلیمتر) باشد ، بهتر است قیچی M12 (ارتفاع برش 12 میلیمتر) را انتخاب کنید.  

ب : قیچی ترکی 

این قیچی از لحاظ ظاهر شبیه قیچی های معمولی و خانگی است. با این تفاوت که باز هم به جهت سهولت کار ، تیغه ها و دسته های قیچی در دو سطح متفاوت قرار دارند. قیچی های ترکی متناسب با رجشمار فرش یا ظریف تر و کوچکتر با تیغه های نازک و یا بزرگتر با تیغه ها ضخیم و کلفت ساخته می شوند. 

قیچی معمولی خیاطی 

برخی از بافندگان ترجیح می دهند از همان قیچی های معمولی که عموماً در کارهای خانه مانند خیاطی کاربرد دارند استفاده نمایند. این امر کاملاً به عادت بافنده بستگی دارد و نمی توان در خصوص کاربرد قیچی خاصی به هیچ بافنده ای توصیه نمود. حتی برخی از بافندگان برای سهولت در هنگام استفاده از قیچی های معمولی لبه ای را بر روی یکی از تیغه های قیچی لحیم می نمایند و حالتی شبیه به قیچی های فارسی (اصفهانی) بوجود می آورند. ارتفاع این لبه نیز متناسب با ارتفاع پرز فرش و رجشمار آن متفاوت خواهد بود. 

هریک از ما ممکن است انواع دیگری از قیچی ها را مشاهده نماییم که حتی کار کردن با برخی از آنها از لحاظ نحوه کاربرد و ساختمان ظاهری آن برای ما مشکل باشد. اما نمی توان به هیچ کدام ایرادی وارد نمود . زیرا هر بافنده ای روشی خاص در بافت فرش را انتخاب می نماید که با آن انس و الفت یافته و به این طریق به حفظ سنت های قالیبافی خود می پردازد. 

قیچی های برقی 

در برخی از مناطق ، بافندگان ضمن بافت هیچگاه پرزهای اضافی را قیچی نمی نمایند بلکه فرش را تا انتها می بافند و سپس با استفاده از قیچی های برقی که در کارگاه های ویژهای به این منظور وجود دارند بطور همزمان تمام سطح فرش را پرداخت می نمایند. حسن استفاده از این قیچی ها در آن است که سطح فرش پس از پرداخت و قیچی شدن کاملاً مسطح و صاف می گردد. البته بقیه فرش هایی که در هنگام بافت قیچی  می شوند نیز پس از اتمام فرش یکبار توسط قیچی های برقی پرداخت نهایی می گردند. تا زیباتر و سطح آنها صاف و یکدست تر گردند.

قیچی های برقی یا دستگاه بافت

بزرگترین حسن فرش هایی که هنگام بافت پرداخت می شوند آن است که امکان دیدن هرگونه غلط بافی یا اشتباهات دیگر بر روی فرش ممکن است. اما فرش هایی که در هنگام بافت توسط قیچی های دستی پرداخت نمی شوند به علت مغشوش بودن نقشه و عدم وضوح نگاره ها برای انطباق با اصل نقشه و طرح نمی توان اشتباهات بافت و یا هرگونه غلط بافی را رویت و تصحیح نمود. و متاسفانه پس از اتمام فرش و پرداخت این گونه فرش ها با قیچی های برقی ، دیگر امکان جبران و تصحیح اشتباهات بافت میسر نیست. استان کرمان و برخی از شهرهای خراسان مانند کاشمر و سبزوار از مراکزی هستند که در حال حاضر فرش های آنها فقط پس از اتمام بافت ، توسط قیچی های برقی پرداخت می شوند.

4.شانه

شانه وسیله ای است که برای پیش کشی (جلو کشی) گره های فرش و ایجاد نظم بیشتر در پشت فرش استفاده می گردد. پس از بافت هر رج از فرش و قبل از کوبیدن دفتین ، شانه را بر روی گره های فرش می کشند. تیغه های نوک تیز شانه گره ها را به جلو کشیده و چنانچه در هنگام گره زدن بخشی از هر گره بصورت برجسته از پشت فرش دیده شود با شانه کشیدن به جلو آمده و از بین می رود. استفاده زیاد از شانه چندان صحیح نیست زیرا پس از هر بار شانه کشیدن مقداری از الیاف پشم از درون گره ها بیرون می آید. با تکرار این عمل در واقع پشم فرش را بیرون کشیده و تراکم پرز را کم می کنیم. لذا توصیه می شود در استفاده از شانه قالی بافی دقت زیادی به عمل آید. برخی از بافندگان بدون استفاده از شانه و فقط با دست اقدام به پیش کشی گره ها می نمایند. برای این منظور توسط انگشتان دست ، سر پرزها (گره ها) را گرفته و به جلو می کشند. 

شانه

شانه همواره با آلیاژ آهن ساخته می شود و در برخی موارد دارای دسته چوبی نیز هست. لازم به ذکر است که در طراحی و ساخت شانه قالی بافی می توان به نحوی عمل نمود که وظیفه دفه و شانه را همزمان با یک وسیله انجام داد. در این راستا دفتین های خاصی نیز طراحی شده است که نوک انتهایی تیغه های آنها با داشتن انحنا و تیزی خاص ، قابلیت انجام پیش کشی فرش را دارا می باشد. 

5.سیخ پود کشی

سیخ پود کشی ابزاری است برای پودکشی فرش سیخ پودکشی با ورق نازک آهن که حالت فنری و انعطاف زیاد داشته باشد ساخته می شود تا به راحتی از لا به لای چله ها عبور کند. نوک سیخ پودکشی دارای حالتی قلاب شکل است که نخ پود به دور آن چرخیده و از میان چله ها کشیده می شود.

سیخ پود کشی

در انتهای سیخ پودکشی نیز معمولاً سوراخی وجود دارد که می توان با عبور نخ پود از درون این سوراخ و کشیدن سیخ به لای چله ها کار پودکشی را انجام داد. سیخ پودکشی عمدتاً از ابزار قالی بافی مناطق شمال غرب کشور است و معمولاً در مناطق ترکی باف بویژه آذربایجان کاربرد دارد. در مناطق فارسی باف به جای سیخ از دست برای کشیدن پودها از دست استفاده می شود و لذا دست در تماس مستقیم با چله می باشد.

6.برپا کی

برپا کی وسیله ایست که در برخی مناطق همچون کرمان و خراسان برای پیش کشی و خواباندن بهتر گره ها بر روی یکدیگر استفاده می شود. در واقع بر پاکی هم کار شانه و هم کار دفتین را انجام می دهد. برپا کی از یک ورقه نازک آهن ساخته می شود و دسته آن متصل به تیغه و از همان جنس می باشد.

نحوه کوبیدن بر پاکی به نحوی است که از بالا و محکم تیغه را بر روی لبه های بافت می کوبند. مسیر حرکت برپا کی تا حدودی دورانی می باشد. پس از برخورد تیغه به روی هر رج فرش علاوه بر کشیدن گره به جلو (عمل پیش کشی) رج های فرش را بر روی هم می کوبد.

البته برای خواباندن پود باید از دفیتن استفاده نمود. لازم به ذکر است که پس از کوبیدن برپا کی عمل کوبیدن دفتین نیز همواره تکرار می شود. لبه های برپا کی به هیچ وجه تیز و برنده نیست.

7.سُک (سنگ)

وسیله ایست که عموماً برای کوبیدن پود و منظم کردن چله ها به کار می رود. در کردستان و مناطق غرب کشور همچنین لرستان از این وسیله استفاده می شود.

سمت چپ تصویر ابزاری شبیه به سُک دیده می شود

اما امروزه کاربرد آن تا حدودی کاهش یافته اما از میان نرفته است. در برخی از مناطق شرق کشور نیز ابزاری شبیه به این وسیله وجود دارد که از آن هم برای کوبیدن پود و همچنین عبور پود از میان چله ها استفاده می نمایند.

8.سوزنی (چوب پهنا یا پنجه)

در حال حاضر از این وسیله عمدتاً در بافت قالی های استان کرمان (مانند شهر کرمان ، راور ، رفسنجان ، زرند و …) استفاده می شود. کار اصلی این وسیله جلوگیری از کجی فرش می باشد. در دارهای فارسی و مناطق فارسی چوب کوجی وسیله جلوگیری از کجی فرش می باشد. نحوه استفاده از سوزنی چنین است که ابتدا چوبی به عرض فرش انتخاب و در دو سر آن قطعه ای شبیه به پنجه یا چنگک را قرار می دهند. سپس از پشت فرش دندانه های آن را به داخل شیرازه فرو می برند.

پنجه

البته این عمل به دقت انجام می شود تا لطمه ای به شیرازه ها وارد نشود. به این ترتیب چنگک ها از دو طرف ، فرش را در میان گرفته و از جمع شدگی کناره های طولی فرش به هر دلیل جلوگیری می کنند. در واقع در صورت کشیدن بیش از حد پودها در هنگام پودکشی ، چه به طرف درون و چه به طرف بیرون ، چنگک ها مانع از جمع شدگی کناره های فرش می شوند.

وسیله ای با کارآیی شمابه پنجه

بدون تردید کاربرد این وسیله در فرش هایی مانند تبریز که امروزه شیرازه آنها پس از بافت انجام می شود ، غیر ممکن است.

تقریباً تمامی ابزار مورد استفاده در قالی بافی نام برده شد. اما باز هم متذکر می گردد شاید در برخی مناطق ابزار خاصی مورد استفاده قرار گیرد که تا این لحظه مورد توجه نبوده و یا کاربرد آن به دلایلی نامعلوم محدود به طایفه ای خاص یا منطقه ای ویژه باشد. به این ترتیب هر یک از ما ممکن است بتوانیم این ابزار را شناسایی و به معلومات خود اضافه نماییم. برای روشن شدن مطلب به ذکر یک نمونه می پردازیم.

شاخ بز از جمله ابزاری است که قدیم الایام و طبق یک سنت ایلی به عنوان یکی از وسائل مورد استفاده در قالی بافی کاربرد خاصی داشته است. این ابزار جهت جا به جایی چوب هاف در دارهای قالی بافی افقی به کار می رود.

ابزار قالی بافی درمیان افشار های کرمان

از آنجائیکه در دارهای زمینی (افقی) امکان گرفته چوب هاف و حرکت دادن آن فقط با قرار دادن یک دست بر روی چله های مقابل و دراز کردن دست دیگر میسر است و این کار بافنده را دچار مشکل می نماید ، لذا بافندگان عشایر از زمانی که برای ما معلوم نیست شاخ بز را به جهت تسهیل در عمل بالا و پائین بردن چوب هاف به عنوان ابزاری مهم مورد استفاده قرار داده و می دهند. به این ترتیب که با پشت آن که حالت انحناء دارد ، چوب هاف را به سمت جلو حرکت می دهند و با نوک آن که به داخل برگشته ، چوب هاف را به سمت خود می کشند.